“AL-OLIM VAL MUTAALLIM” ASARI SHUBHASIZ IMOM A’ZAM ABU HANIFA ROHIMAHULLOHNING ASARI

Oqilov Saidmuxtor –  Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi

 bosh ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi. Dotsent.

Buguni kunda ijtimoiy tarmoqlarda yetarlicha ilmga ega bo‘lmagan, ilmga bo‘lgan sadoqatni va omonatni anglab yetmagan ba’zi fitnachi kimsalar tomonidan Abu Hanifa rohimahullohga asrlarda davomida nisbat berilib kelinayotgan aqidaga oid asarlarining barchasini uning asarlari emas, degan da’voni ilgari surayotgani ajablanarli holatdir. 

O’zlarining g‘arazli maqsadlari yo‘lida asl ilmiy haqiqatlarni yashirish hamda ilmiy faktlarni buzib talqin qilish orqali jamiyatda kishilarni chalg‘itishga va odamlarni ilmdan uzoqlashtirishga urinayotgan, fitnaga sabab bo‘layotgan “olimlar”ning bunday nomaqbul hatti-harakati Abu Hanifa rohimahullohning ilmiy merosiga nisbatan tuhmat va kamsitish bilan bir qatorda asrlar davomida ahli sunna val jamoa aqidaviy ta’limoti sifatida e’tirof etib kelinayotgan hanafiya aqidasini yerga urish bilan barobardir. Aslida bu kabi “olimlarning” ham asl maqsadi shu bo‘lib, yurtimizdagi musulmonlar orasida hanafiya-moturidiya aqidasiga nisbatan ixtilofni uyg‘otib, ularni soxta salafiylik g‘oyalariga jalb qilishdir. 

Biz mazkur maqolamizda Abu Hanifa rohimahullohga nisbat berib kelingan «al-Olim val mutaallim» asarini “olimlar” tomonidan iddao qilayotgan – Abu Hanifadan boshqa odam yozgan degan tuhmatiga raddiya berishni maqsad qildik. 

Soxta salafiylarning ta’kidlashicha, «al-Olim val mutaallim» asarini Imom A’zam yozmagan emishlar, chunki Imom A’zam davrlarida (“al-Fiqh al-akbar”, “al-Fiqh al-absat”, “Risola ala Usmon al-Battiy”, «al-Olim val mutaallim») unga nisbat berilgan asarlarda ko‘tarilgan mavzular keyingi davrlarda yuzaga kelgan emish. Bu bilan ular Imom A’zam rohimahullohni  aqida ilmi bilan shug‘ullanmaganligi va salafiylar aqidasida bo‘lganini uqtirishga harakat qilmoqda.

Uning fikricha,  «al-Olim val mutaallim» asarining sanadi va rivoyat qilgan olimlar shajarasi ixtilofli emish. Endi «al-Olim val mutaallim» asariga kelsak, aslida ushbu asarni bir qancha zamonaviy tadqiqotchilar yanglish ravishda Imom A’zamdan boshqa olimlarga nisbat berishgan. Soxta salafiylar kabi ilmsiz toifalar ham aynan shu chigalliklarni o‘ziga dalil qilib olmoqda.  Masalan, Abul Muin an-Nasafiyning «Bahr al-kalom» asarini nashrga tayyorlagan arab tadqiqotchisi Valiyuddin Muhammad Solih al-Farfur Xayruddin az-Zirikliyning ma’lumotiga tayanib, «al-Olim val mutaallim» asarini Abul Muinga nisbat bergan. Shuningdek, Rossiya FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida ham ushbu asarning qo‘lyozmasi yanglish ravishda Abul Muin Nasafiy nomi bilan saqlanmoqda. 

Xullas, mana shunday chigal fikrlarni nazarda tutib, «al-Olim val mutaallim» asarini Imom A’zam rohimahullohga tegishli emas deyish, sog‘lom tafakkurga ega bo‘lgan ilm ahlining tutadigan yo‘li emas. Chunki har qanday asar yanglish ravishda manbalarda boshqa olimlarga nisbat berib yuborilishi oddiy holdir. Bunday holatlar ko‘p uchraydi. Masalan, Abul Muin an-Nasafiyning “Bahr al-kalom” asari ba’zi manbalarda yanglish ravishda boshqa bir nasaflik olim – Abul Barakot an-Nasafiyga tegishli ekani qayd etilgan. Bunday chigalliklarni faqat tadqiqotlar isoh qilishi mumkin. 

Aslida biz «al-Olim val mutaallim» asarini shak shubhasiz Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit qalamiga mansub ekanini 2005 yil “Abul Muin an-Nasaifiy ilmiy merosi va uning moturidiya ta’limoti rivojiga qo‘shgan hissasi” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyamiz himoyasida isbot qilib bergan edik. Bugungi kunda ma’lum maqsadlarni ko‘zlab ilgari surilayotgan ana shunday noxolis iddaolara aynan shu nomzodlik dissertatsiyamiz asosida raddiya berib o‘tamiz:

Shuni alohida ta’kidlash joizki, ko‘pgina tadqiqotchilar «al-Olim val mutaallim» asarini Imom A’zam Abu Hanifaga tegishli ekanini bot-bot ta’kidlab kelganlar. Masalan, Abul Muin an-Nasafiyning “at-Tamhid li qavoid at-tavhid” asarining noshiri Jiybulloh Hasan ham «al-Olim val mutaallim» asarini Abul Muin an-Nasafiyga tegishli ekanligini rad etadi va Abul Muin an-Nasafiy ushbu asarni Abu Hanifadan rivoyat qilganini ta’kidlaydi. Olmon tadqiqotchisi U.Rudolf  esa, bu asarni hattoki Abu Hanifaga ham emas, balki Abu Muqotil as-Samarqandiyga (vaf. 208/823 y.) xos degan xulosaga keladi. Lekin ushbu asar haqidagi ma’lumotlarning aksariyati uni Abu Hanifaga xos ekanidan dalolat beradi. 

Bizning qat’iy fikrimiz shundan iboratki, «al-Olim val mutaallim» asari hech qanday shaksiz Abu Hanifa rohimahulloh qalamiga mansub asardir. Bu fikrimizga dalil shu: Moturidiya ta’limotining eng yorqin vakili Abul Muin an-Nasafiy o‘zining shoh asari – «Tabsirat al-adilla fi usul ad-din» kitobining «Muqallid(taqlidchi)ning imoni» nomli faslida, «Abu Hanifa «al-Olim val mutaallim» kitobida shunday zikr qilgan...», degan iborani ishlatadi. Quyida «Tabsirat al-adilla fi usul ad-din» asar nashrining 29-beti suratini ham havola qilyapmiz.

Abul Muin an-Nasafiy rohimahulloh 1026 yil tug‘ilib 1114 yil vafot etgan. Bizning qo‘limizda bundan ming yil avval yashab ijod qilgan olimning «al-Olim val mutaallim» asari Abu Hanifa rohimahullohga tegishli ekani aytib turilgan vaqtda, soxta salafiylarning tuhmatlariga ishonish mantiqsizlik hisoblanadi. Shuning uchun Imom A’zamning aqoid ilmiga oid bizgacha yetib kelgan barcha asarlari uning qalamiga mansub ekaniga qalbimizda zarracha shubha bo‘lishi mumkin emas. Alloh barchamizga tavfiq va hidoyat bersin!!!