MOVAROUNNAHRLIK MUFASSIRLAR TAFSIRLARIDA AQIDAVIY OYATLARNING SHARHLANISHI (2-qism)

 Insoning gunoh sodir etish sababi imondan chiqish yoki chiqmasligi masalasi ham aqidada asosiy munozarali masalalardan hisoblanadi. Xorijiylar gunohi kabira qiluvchini imondan chiqqan deb hisoblaydilar hamda bunga Baqara surasining 34-oyatini dalil qiladilar. Oyat mazmuni quyidagicha: «Eslang (ey Muhammad), Biz farishtalarga: “Odamga sajda qilinglar!”, – deb buyurishimiz bilan ular sajda qildilar. Faqat Iblis bosh tortib, kibr qildi va kofirlardan bo‘ldi».

           Xorijiylar oyatni sharhlashda o‘z aqidalariga tayanib, shaytonning kufrga ketishiga sabab, uning kibrlanib, ilohiy buyruqni ado etmaganidir. Demak, Allohning buyrug‘ini qilmaslikning o‘zi imondan chiqishga sabab bo‘ladi, deydilar. Abul Barakot esa, moturidiylik aqidasini himoya qilib, gunoh ish qilish bilan inson imondan chiqmasligini, balki o‘sha gunohni mensimay, uni joiz sanasagina, imondan chiqishini ta’kidlaydi. Shaytonning ham kufrga ketishiga sabab, sajdadan kibrlanib, uni rad etgani va undan yuz o‘girganligidir, deb aytadi. 

           Najmiddin Kubro “Odamga sajda qilinglar!” oyatidagi sajda qilishda uch xil ma’no bor, deydi. Ulardan birinchisi, “(Farishtalar), Sizlar mulkiy va ruhoniy tabiiylik ila sajda qilib kelasizlar, endi buyruqni bajarib, sajda qilinglar” degan ma’no bilan bog‘liq. Aslida farishtalar yaratilishidan ibodatga mashg‘uldirlar, endi ular alohida sajda qilishga buyurilmoqdalar. 

           Ikkinchisi, sajda qilish Odamning xalifalik sha’ni va unga xos fazilatini ulug‘lash uchun bo‘lmoqda. Chunki Alloh taolo Odamda tajalliy qilgan, kim unga sajda qilsa, Allohga sajda qilgandek bo‘ladi. Fath surasi 10-oyatida ham “Sizga bay’at qilayotganlar, albatta Allohga bay’at qilmoqdalar”, deyiladi. 

           Uchinchisi, Odamning ajri uchun sajda qilinglar, ya’ni sajdalaring Odamning foydasiga bo‘lsin, degan mazmun mujassam etgan (Najmiddin Kubro, 2009.151‒155). Chunki farishtalarga, insoniyatdan farqli o‘laroq savob kerak emas, demak, sajda ham insoniyat foydasiga o‘tkaziladi. Abul Barakot oyatdagi “sajda qilish”ni “ta’zim qilish va Odamning fazlini e’tirof etish”, Ubay ibn Ka’b va Ibn Abbos “engashish”, deb tafsir qilganlar. Jumhur ulamolar sajdani “yuzni yerga qo‘yish bilan Odamni tabrik va muborakbod etish”, deb sharhlaydilar. O’sha paytda odamga nisbatan bu kabi tabrik sajdasini qilish mumkin bo‘lgan. Lekin Sulaymon payg‘ambar davriga kelib yaralmishga nisbatan har qanday sajda qilish mansux (bekor) qilingan va faqat Allohga sajda qilishgagina buyurilgan (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999: 80‒81). Demak, imon to‘g‘risidagi oyatlarni Abul Barakot an-Nasafiy singari sharhlash katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bunday sharhlash natijasida qanchadan- qancha “gunohkor” deb da’vo qilinayotganlar aslida mo‘min ekanliklari to‘g‘risidagi xulosa kelib chiqadi. Aksincha sharhlash esa, odamlarni dinsizlikda ayblash va buning oqibatida ularning mol hamda jonlariga tahdidlar kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. 

           Bu mavzuning davomi sifatida Niso surasining 31-oyatini “Agar sizlar man etilgan gunohlarning kattalaridan saqlansangizlar, kichik gunohlaringizni sizlardan o‘chirurmiz” mazmunli aytish mumkin. Mo‘‘taziliylar bu oyatga tayanib, katta gunohlardan saqlanganlarning kichik gunohlari zaruriy ravishda o‘chiriladi, katta gunohlar esa kechirilmaydi, deydilar. O’z navbatida, an-Nasafiy bunday qarashni botil deydi. Chunki, katta va kichik gunohlar Alloh uchun birdir, xohlasa, u ikkisi uchun jazo beradi, xohlasa, kechiradi. Chunki Qur’onda: “Albatta, Alloh o‘ziga shirk keltirishni kechirmaydi. Undan boshqasini xohlagan kishisi uchun kechirib yuboradi” (Niso surasi, 48-oyat), deyiladi. 

           Tafsirning davomida Abul Barakot “Hasanotlar (yaxshi amallar) sayyiotlar (yomon amallar)ni ketkazadi” oyatiga asoslanib, katta va kichik gunohlar yaxshi amallar sababli kechirilishi mumkinligini aytadi. Chunki sayyiot deganda, ikki turdagi gunohlar nazarda tutiladi (Abul Barakot an-Nasafiy. 1999:353). Bu Abu Hafs an-Nasafiyning “al-Aqo’id an-Nasafiya” asarida ham o‘z aksini topgan (Abdulaziz Mansur, 2006:45). Abu Mansur al-Moturidiy “katta gunoh»dan murod shirkning kattalari ekaniga ko‘proq e’tibor qaratadi. Shirkning kattalari qatorida Allohga shirk keltirish, payg‘ambarlarni inkor etish, ibodatlarni inkor ila tan olmaslik, haromni halol va halolni harom sanash kabilarni aytib o‘tadi (Abu Mansur al-Moturidiy, 2005:144‒148). 

           An-Nasafiy aqidaviy toifalardan sanalgan murjiiylarning imonli kishiga gunohning zarari yo‘q va u do‘zaxda aslo azoblanmaydi, deb e’tiqod qilishlarini aytadi hamda: «Bizning nazdimizda gunohkor mo‘min do‘zaxga kirishi mumkin, lekin oqibatda baribir jannatga tushadi”, deydi. Murjiiylarga qarshi                                         

وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

Allohga va rasuliga itoat qilinglar, shoyad marhamat topsalaringiz” (Oli Imron surasi, 132-) oyatini dalil qiladi. Chunki oyatdagi “shoyad” – لعل so‘zi aniqlikni emas, balki mumkinlikni bildiradi (Ab ul Barakot an-Nasafiy, 1999:291‒292). Hofiz ad-din an-Nasafiy bu oyat tafsirida yashirin savolga javob beradi: “Ahli tafsir nazdida لعل – la’alla va عسى– ‘asa Alloh tomonidan ifodalanganida tahqiq (aniqlik)ni bildirsa ham, har bir bilim egasiga Allohning roziligi va uning rahmati hamda savobiga yetishishning qiyinchiligi ma’lumdir” (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:291‒292). Shuning uchun oyatdan Alloh va uning payg‘ambariga itoat etsangiz, shunda shoyad (aniq emas) marhamat topishingiz mumkin, degan mazmun kelib chiqadi. Agar aniq ma’nosi berilsa, unda murjiiylar da’volariga muvofiq imonli bo‘lish bilan Xudoning marhamatini topish mumkin, degan ma’no kelib chiqar edi.

           Yuqorida o‘rganib chiqilgan tadqiqotlar hamda aqidaviy oyatlar sharhlarida keltirilgan misollardan ko‘rinib turganidek, imon hamda gunohkorning imonli yoki imonsiz bo‘lish masalalarida turli qarashlar mavjud bo‘lib, Abul Barakot an-Nasafiy mazkur mavzularni mo‘‘tadillik, ilmiylik asosida aqliy va naqliy misollar bilan bayon etgan. Aytib o‘tilganidek, aqida ilmida juda ko‘p bahs va ixtiloflar mavjud. Lekin aqidada bahs yuritish mumkinmi, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Abul Barakot an-Nasafiy odamlarda to‘g‘ri tasavvur va tushunchani shakllantirish uchun aqidada bahs-munozara qilish joizligini ta’kidlaydi. Bunga u Baqara surasining 258-oyatini dalil qiladi: “Alloh taolo mol-mulkni berganda Ibrohim bilan Rabbisi haqida tortishgan bandani ko‘rmaysizmi?” ya’ni Ibrohim payg‘ambar davrida Namrud podshoh xudolikni da’vo qilib, Ibrohim payg‘ambar bilan bahslashadi. Ibrohim payg‘ambar ham Allohning yagonaligini isbotlash maqsadida u bilan bahsga kirishadi va oxir-oqibat uni mulzam qiladi. Lekin Abul Barakot bahsga kirishuvchining ilmli va niyati to‘g‘ri bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:291‒292). Qiyomat kuni to‘g‘risidagi masala ham aqidaviy masalalarning bir qismi bo‘lib, Qur’onda u shafoat qabul qilinmaydigan kun sifatida zikr etiladi. Mo‘‘taziliylar buni dalil qilib, nafaqat dinsizlar, balki gunohkor mo‘minga ham shafoat nasib qilmaydi, deydilar. Lekin Abul Barakot Nasafiy bu kabi oyatlar mo‘minlar emas, g‘ayridinlar haqida nozil bo‘lganini ta’kidlaydi va dalil sifatida “Mening shafoatim ummatimning katta gunoh qilganlariga ham yetadi” hadisini keltiradi. 

           Abul Barakot oyatlarni sharhlash barobarida turli oqim va firqa vakillariga ham qarshi  dalillar keltirgan. Jumladan, u jannatni yaratilgan va u hozirda mavjud deydi. Chunki Alloh taolo Odam bilan Havvoga: “Sen va sening ayoling jannatda yashanglar”, degan. Demak, jannat o‘sha paytda ham, hozirda ham mavjud, deb mo‘‘tazilalarga qarshi hujjat keltiradi. Shuningdek, jannat yettinchi yoki to‘rtinchi osmonda, degan rivoyatlarga aniqlik kiritib, “bu – jannat osmon tomonda, lekin aytilgan osmon ichlarida, degani emas” (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:291‒292) deb aytadi. An-Nasafiyning jannat mavjudligi to‘g‘risidagi qarashida odamlarni unga intilishga qiziqtirish, bu bilan ularni yaxshi amallar qilishga chorlash kabi ijobiy jihatlar mujassam. 

           Bundan tashqari, Abul Barakot jahmiylarga ham raddiya berib, jannat haqidagi oyatning tafsirida bunday deydi: «Jahmiylar jannatni va uning ahlini foniy bo‘luvchi deydilar. Lekin Alloh taolo: “Jannatga kirganlar u yerda abadiy qoladilar”, – degan. Demak, jannat ahli jannatda abadiy qoladilar va jannat ham yo‘q bo‘lib ketmaydi» (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:71). 

           Aqidada sunniylar bilan mo‘‘taziliylar o‘rtasida ko‘plab bahsli masalalar mavjud. Ulardan biri Allohni ko‘rish masalasidir. Mo‘taziliylar Allohni umuman ko‘rib bo‘lmaydi deb, «Sizlar: “Ey Muso, Allohni oshkora ko‘rmagunimizcha, senga hech ham ishonmaymiz”, – deyishingiz bilan ko‘z o‘ngizda sizlarni chaqmoq urganini eslang» Baqara surasining 55-oyatini dalil qiladilar va Allohni ko‘rish mumkin bo‘lganda, Musoning qavmi Musoga bergan savollari sababli jazolanmas edilar, deydilar. Abul Barakot esa, ularning azoblanishlariga savollari emas, balki Muso payg‘ambar mo‘‘jiza ko‘rsatganidan keyin unga ishonmay, imondan yuz o‘girishlari sabab bo‘lgan. Payg‘ambarlar mo‘‘jiza ko‘rsatganidan so‘ng, ularga imon keltirish esa shart. Aslida, ular to‘g‘ri yo‘lni topish maqsadida emas, qaysarlik, ishonchsizlik yuzasidan shunday savol berganlar. Alloh esa, bundan boxabar edi, deydi (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:90). 

           Ma’lumki, Alloh va uning sifatlariga taalluqli mavzularda juda ko‘p qarashlar, bahslar mavjud. Abul Barakot an-Nasafiy bunday oyatlarni manbalar asosida sharhlab, lug‘at ilmidan ham keng istifoda etadi. Jumladan, u Oli Imron surasining 54-oyati tafsirida Alouddin as-Samarqandiyning “Sharh Ta’vilot al-Qur’on” asaridan foydalanadi. Oyat mazmuni quyidagicha:

وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ

           (Ular) makr qildilar va Alloh ham makr qildi”. Abul Barakot oyatdagi“Alloh makr qildi” so‘zini “Ularning makri evaziga Alloh ularni jazoladi” deb sharhlaydi. Chunki makr, istehzo (mazax qilmoq), xido’ (aldamoq) so‘zlarini Allohga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. “Sharh at-Ta’vilot”da ham shunday deyilgan (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:257). Aksariyat olimlar Allohning 99 ta ismi bor desalar, qolganlari 1000 ta deydilar. Lekin Qur’onda ularning sanog‘i to‘g‘risida hech narsa deyilmagan. A’rof surasining 180-oyatida: 

وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

           “Allohning chiroyli ismlari bor. Uni o‘sha ismlar bilan atanglar! Uning ismlarida haqdan og‘ib ketuvchilarni qo‘yinglar. (Ular) qilmishlariga (yarasha) jazolanadilar”, – deyiladi. An‒Nasafiy “haqdan og‘ib ketuvchilar” Allohni “saxiy”, “do‘st”, “jism”, “oqil”, “javhar”, “aql”, “illat” kabi nomlar bilan ataydilar, deydi (Abul Barakot an-Nasafiy, 1999:620). Oyatda kelgan إلحاد” – ilhod” so‘zi “haq va mo‘‘tadillikdan og‘ish, burilish” ma’nolarida bo‘lib, Ibn Abbos uni “yolg‘onga chiqarish”, deb tafsir qiladi. 

           Hofiz ibn al-Hajar aytadi: “Shofe’iy va hanbaliylar Allohning ismlarini uchga bo‘ladilar: birinchisi, faqatgina Allohga xos bo‘lgan “ar-Rahmon”, “Robb al‒olamin” kabi ismlar; ikkinchisi Allohga ham boshqasiga ham ishlatilishi mumkin, lekin Unga ko‘proq qo‘llaniladigan الجبار” – al-Jabbor”, الحق” – al-Haq” kabi ismlar; uchinchisi Allohga ham, boshqasiga ham birday qo‘llaniladigan الحي –“al-Hay”, المؤمن” – al-Mu’min” singari ismlar.

           E’tiqodda farishtalar afzalmi yoki insonlar, degan masala qadimdan munozarali hisoblangan. Mo‘‘taziliylar, qadariylar, faylasuflar va hatto ba’zi ash’ariylar ham farishtalarning afzalligini aytganlar (Sa’duddin at-Taftazoniy, 1319/1901:126). Farishtalarning afzalligini tan oluvchilar Niso surasi 172-oyati “Masih Allohga banda (qul) bo‘lishdan sira or qilmaydi, muqarrab (Allohga yaqin) farishtalar ham”ni dalil qilib, oyatdan Iso Masihdan ko‘ra muqarrab farishtalar afzal ekan, degan xulosa chiqarganlar. 

           Bu juz’iy aqidaviy masala bo‘lsa-da, lekin uning o‘ziga xos alohida jihatlari bor. Jumladan, unda bashariyatning ulug‘ maqomdagi farishtalardan afzalligi hamda insonning naqadar aziz va mukarram banda ekani to‘g‘risidagi xulosalar o‘z ifodasini topgan. 

           Abu Mansur al-Moturidiy ushbu oyatni sharhlar ekan, ikki tomonning ham dalillarini batafsil keltiradi. Uning dalillarni keltirishidan mo‘minlarning farishtalardan afzalligi to‘g‘risidagi masalaga moyilligi bilinib turadi. Uzoq bahs qilgach, oxirida bu masalani Allohning o‘ziga topshiramiz, deb aytadi (Abu Mansur al-Moturidiy, 2005:424‒430). Al-Moturidiyning oyatni bunday uslubda sharhlashi uning tafsiriga xos bo‘lib, u ko‘pincha ikki tomonning dalillarini keltirib o‘tadi va o‘z fikrini isbotlagach, oxirida bu masalani Allohning o‘ziga havola qiladi. Aslida esa, u bashariyatning farishtalardan afzal ekani masalasiga qo‘shilgani uchun al‒Moturidiy aqidasini yorituvchi asarlarda bu masala xuddi shu tarzda batafsil bayon etilgan (Sa’duddin at-Taftazoniy, 1319/1901:126‒127).

           Iskandar Zulqarnayn to‘g‘risidagi qarashlar ham aqidaga taalluqli bo‘lib, uning payg‘ambar yoki payg‘ambar emasligi, xuddi shunday Luqmon haqida ham turli rivoyatlar mavjud (Islom. Ensiklopediya. 2004:96). Islom dini ta’limotida payg‘ambar bo‘lmaganni payg‘ambar yoki payg‘ambarni payg‘ambar emas, deb e’tiqod qilish noto‘g‘riligi ta’kidlanadi (Abdulaziz Mansur, 2006:646). Shunga ko‘ra, Qur’on va hadislarda zikr qilingan payg‘ambarlargina payg‘ambar, deb e’tiqod qilinishi kerak (Ali al-Qoriy, (yili ko‘rsatilmagan) 22). Kahf surasining 83‒98-oyatlarida Iskandar Zulqarnayn haqida zikr qilingan bo‘lib, Abul Barakot mazkur oyatlarni tafsir qilayotganda ushbu shaxs solih banda, payg‘ambar yoki farishta deyilgani to‘g‘risidagi qarashlar mavjudligini aytadi. Lekin uni solih bir banda ekanini ta’kidlaydi va buni quvvatlash uchun Hazrati Ali ibn Abu Tolibning Iskandar payg‘ambar ham, farishta ham bo‘lmay, balki solih inson ekani haqidagi fikrini keltiradi. Iskandar va Luqmon haqida bu kabi turli qarashlarning bo‘lishiga olimlarning ular haqida aniq bir to‘xtamga kelmaganligi sabab bo‘lgan. Muhammad payg‘ambar ham Iskandarning payg‘ambar yoki payg‘ambar emasligi haqidaso‘ralganida “Bilmayman”, deb javob berganlar (Abul Barakot an-Nasafiy, 1988:22‒23). 

           Iskandarning shaxsiyati haqida 24 tildagi rivoyatlarning 80 dan ortiq turi bor. Bularning aksariyat qismini eramizdan avvalgi 200 yilda Psevdo-Kallisfen to‘plam qilib yozgan. E’tiborli jihati shundaki, Qur’on ham uning shaxsiyatiga doir ma’lumotlarni bermay, balki uning qilgan xayrli ishlaridan xabar beradi, xolos. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, Qur’onda berilgan ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, Yunonistonda yashab o‘tgan Aleksandr Makedonskiy bilan Qur’onda zikr qilingan Iskandar boshqa-boshqa ekani ma’lum bo‘ladi. Chunki Qur’onda zikr qilingan Iskandar yagona Ilohga sig‘ingani aytilsa, Aleksandr Makedonskiy davrida Yunonistonda ko‘pxudolik dini hukmron bo‘lgan. Buni an-Nasafiy tafsirida berilgan ma’lumotlarda ham ko‘rish mumkin (Islom. Ensiklopediya, 2004:96). An-Nasafiy oyatning davomida yana bir qiziq voqeani keltiradi: “Hadisda aytilishicha, Iskandar bir kitobda Somning avlodlaridan biri hayot suvidan ichib, abadiy yashashlik baxtiga muyassar bo‘lganini o‘qib qoladi. Iskandar hayot suvini izlab yo‘lga ravona bo‘ladi. Safarda hamroh bo‘lgan Iskandarning vaziri va xolasining o‘g‘li Xizr hayot suvini topadi va unga abadiy yashash nasib etiladi. Lekin Iskandar bundan bebahra qoladi” (Abul Barakot an-Nasafiy, 1988:23).   

           Sehr-jodu bilan shug‘ullanish masalasi ham aqidada alohida o‘rin tutadi. An-Nasafiy sehrni mutlaq inkor etishdan ehtiyot bo‘ladi. Qur’onda odamlarning sehr bilan shug‘ullanganlari, jinlarning insonlarga sehrni o‘rgatishi va bu bilan ularning kofir bo‘lgani aytib o‘tiladi. “Tafsir an-Nasafiy”da mazkur oyat sharhida Abu Mansur al-Moturidiyning quyidagi gapi keltiriladi: “Sehrgarlikni mutlaqo kufr deyish xato. Buni oldin yaxshilab tekshirmoq darkor. Agar sehrda imonning shartlaridan biri inkor etilsa, unda dindan chiqishga sabab bo‘ladi, inkor etilmasa, kufr emas”. Tafsirning davomida, mo‘‘taziliylar sehrning xayolotlardan iborat ekani, sunniylar esa, uning ta’siri borligini e’tirof etishini aytib o‘tadi (Abul Barakot an-Nasafiy, 1988:66). 

           Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, movarounnahrlik olimlar asosan hanafiy mazhabi qarashlarini ilgari surganlar. Bu ularning asarlarida yaqqol ko‘rinib turadi. Hanafiy olimlari Qur’onni mufassirlar bilishi lozim bo‘lgan ilmlar asosida tafsir qilganlar, bunday olimlar o‘z asarlarida doimo ilmiylik, xolislik kabi jihatlarni ustun qo‘yganlar. Mufassirlar tafsir qilish jarayonida botil oqim va toifalar tomonidan oyatning turlicha talqin etilishiga oyatlarga asosli raddiyalar berib, ixtilofli masalalarda o‘z qarashlarini bayon etgan va bu bilan ular hozirda ham o‘z yechimini kutayotgan ko‘plab bahsli masalalarga ilmiy javoblarini berib o‘tganlar.

 Tarix fanlari doktori Davronbek Maxsudov 

MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. Ali al-Qoriy. Sharh al-Fiqh al-akbar. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, (yili ko‘rsatilmagan).– 336 b.

2. Ali al-Qoriy. Zov’ al-maoli sharh bad’ al-amoli. – Qozon / Noshiri – Ahmad Xulusiy. (yili ko‘rsatilmagan) – 48 b.

3. Abul Barakot an-Nasafiy. Madorik at-tanzil va haqo’iq at-ta’vil. IV jildda. J. I‒III. – Bayrut: Hay’atul ig‘osatil islomiyatil olamiya, 1988.

4. Abul Barakot an-Nasafiy. Tafsir an-Nasafiy J. 1. – Bayrut: Dor Ibn Kasir, 1999. – 2246 b.

5. Abu Mansur al-Moturidiy. Ta’vilot al-Qur’on.– Bayrut: Dor al-kutub al-’ilmiya, 2005. J. III. – 664 b.

6. Sa’duddin at-Taftazoniy. Sharh al-aqoid an-Nasafiyya. – Qozon: Yusufiy nashriyoti, 1319/1901.– 127 b.

7. Arabsko-russkiy slovar. V 2 tomax. – T.: Kamalak, 1994. – 940 b.

8. Abdulaziz Mansur. Aqoid matnlari. –T.: «Toshkent islom universiteti» nashriyot-matbaa birlashmasi, 2006. – 74 b.

9. Alimov U. IX‒XI asrlarda Samarqandda kalom ilmining rivojlanishi. – T.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2007.

10. Islom. Ensiklopediya. – T.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 2004. – 320 b.

11. Muhammad ibn Abdulloh at-Tabriziy. Mishkot al- masobih. – Bayrut: Dor al-fikrat, 1991.

12. Najmiddin Kubro. At-Ta’vilot an-najmiya fi at-tafsir al-ishoriy as-sufiy (Aloudd davla Ahmad ibn Muhammad as-Simnoniy. Aynul hayot) / tahqiq: Shayx Ahmad Farid al-Mazidiy. J. 6. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 2009. Birinchi nashr. – 2464 b.

13. Rudolf U. Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti. – T.: Imom al-Buxoriy xalqaro jamg‘armasi, 2002. – 204 b.

14. Sa’duddin at-Taftazoniy. Sharh al-aqoid an- Nasafiyya. – Qozon: Yusufiy nashriyoti, 1319/1901.

15. Samir Mustafo. Tafsir ibn Arabiy. – Bayrut: Dor ihyo at-turos ar-arabiy, 2001 y. J. 2.