ABU ISO MUHAMMAD TERMIZIY

Hadislarga oid olamshumul ahamiyatga molik asarlar yaratgan buyuk allomalardan biri mashhur muhaddis Abu Iso Muhammad Termiziydir. Uning to‘liq ismi Abu Iso Muhammad ibn Savra ibn Muso Dahhok Sulamiy (umrining oxirlarida ko‘zlari ojiz bo‘lib qolganligi uchun Darir taxallusi bilan ham atalgan) Termiziy bo‘lib, 824-yili Termizda uncha badavlat bo‘lmagan oilada tavallud topdi. Allomaning yoshlik yillari Termiz shahrida o‘tgan, dastlabki ma’lumotni ham shu shaharda olgan. Yozma manbalar va tarixiy osori atiqalardan ma’lumki, o‘rta asrlarda Termiz ham O’rta Osiyoning Urganch, Buxoro, Samarqand, Nasaf singari ilm-fan va madaniyati rivojlangan shaharlaridan biri bo‘lgan. Mana shunday madaniy muhitda o‘sgan Termiziy yoshligidan turli ilmlarni egallashga katta qiziqish bilan intilgan. Bolaligidan o‘ta ziyrakligi, quvvai hofizasi, ya’ni yodlash xotirasining kuchliligi va favqulodda noyob qobiliyati bilan o‘z tengqurlaridan ajralib turgan Termiziy diniy va dunyoviy fanlar, ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish bilan egallagan va bu boradagi o‘z bilimlarini muttasil oshirish maqsadida ko‘pgina Sharq mamlakatlarini ziyorat qilgan. Jumladan, u uzoq yillar Iroqda, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada yashagan. Ko‘p yillar davom etgan safarlari paytida Termiziy qiroat, bayon, fiqh, tarix, ayniqsa, o‘zi yoshligidan alohida mehr qo‘ygan hadis ilmi bo‘yicha o‘z davrining yirik olimlari – mashhur muhaddislardan ta’lim oladi. Uning ustozlaridan Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Qutayba ibn Said, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn G’iylon va boshqa mashhur muhaddislarni ko‘rsatish mumkin. 

Manbalarda yozilishicha, hadislarni to‘plash va o‘rganishda Termiziy har bir qulay fursat va imkoniyatdan unumli foydalangan. U yo‘lda, safarda bo‘lganda ham yoki bir joyda muqim turganda ham o‘z ustozlaridan, uchratgan roviylardan eshitgan hadislarni darhol yozib olar, ularni tartibli ravishda alohida-alohida qayd qilib borardi. 

O‘z davrining yetuk muhaddis olimi sifatida tanilgan Termiziy ko‘pdan-ko‘p shogirdlariga ustozlik qilgan. Hadis ilmi borasida uning shogirdlaridan Makhul ibn Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Hamad ibn Shokir, Abd ibn Muhammad Nasafiy, Haysam ibn Kulayb Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf Nasafiy va Abul Abbos Muhammad ibn Mahbub Mahbubiylarni sanab o‘tish mumkin. Ilmu irfon olish maqsadida uzoq yillar davom etgan xorijiy safarlardan qaytgan Termiziy o‘z yurtida yirik muhaddis olim sifatida shuhrat qozonib, asarlar ta’lif etish, ko‘plab shogirdlar tayorlash bilan mashg‘ul bo‘ldi. U 892-yilda Termizdan uzoq bo‘lmagan Bug‘ qishlog‘ida vafot etadi va shu yerda dafn etiladi. 

Aslida, Qur’oni karimda inson hayotiga oid jamiki masalalar o‘z aksini topgan. Payg‘ambarimiz Muhammad (a.s.)ning o‘zlari aytgan ibratomuz pand-nasihatlari, diniy, axloqiy masalalar xususidagi fikru mulohazalari, ko‘rsatmalari hamda Rasululloh (s.a.v.)ning hayotlari, faoliyatlari xususida sahobiylar tomonidan aytilgan hikoyat va rivoyatlar islomiy ta’limotni to‘ldirib, ko‘p o‘rinlarga aniqlik kiritib bergani uchun hadislar Qur’oni karimdan keyin turadigan asosiy manba sifatida qabul qilingan. 

Imom Termiziy faoliyat ko‘rsatgan to‘qqizinchi asrga kelib hadislarni nihoyatda aniq, muhim, shubha uyg‘otmaydigan manbalarga asoslanib to‘plashga alohida ahamiyat berish davr talabi bo‘lgan edi. Negaki, o‘sha davrning o‘zidan boshlaboq, noaniq, hatto soxta hadislar ham el orasida tarqay boshlaydi. Shunday paytlarda, ularni qayta-qayta tekshirib, betinim mehnat natijasida asl holiga qaytargan, ishonchli manbalar asosida to‘plab yozma ravishda tartibga keltirgan oltita hadislar to‘plami (as-Sihoh as-sitta)ni tuzgan mualliflar borki, ularni eng nufuzli va ishonchli muhaddislar deya tan olinadi. Mana shu mashhur muhaddislardan biri Imom Termiziydir.

Imom Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan. «Al-Jome’», «ash-Shamoil an-nabaviya», «al-Ilal fi-l-hadis», «Risola fi-l-xilof va-l-jadal», «at-Tarix», «Kitob az-zuhd», «Kitob al asmo va-l-kuna» kabi asarlar shular jumlasiga kiradi. Imom Termiziyning asarlari ichida eng mashhuri, shubhasiz, «al-Jome’» bo‘lib, avval eslatib o‘tganimizdek, oltita ishonchli hadislar to‘plamlaridan biri hisoblanadi. Ushbu asar ilmiy adabiyot va manbalarda «al-Jome’ as-sahih», «Jome’ at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy» nomlari bilan ham atalib, Payg‘ambar (a.s.) merosi va faoliyatiga doir muhim manbalardan hisoblanadi. 

Imom Termiziyning mashhur asarlaridan yana biri «ash-Shamoil an-nabaviya» bo‘lib, ba’zi manbalarda «Shamoil an-nabiy sallollohu alayhi vasallam» nomi bilan ham keltiriladi. Nomidan ham ko‘rinib turibdiki, bu asar Payg‘ambar (a.s.)ning shaxsiy hayotlari, u zotning surat va siyratlari, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 hadisi sharifni o‘z ichiga qamragan manbadir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, Payg‘ambar (a.s.)ning fazilatlari, odatlari haqidagi hadislarni to‘plash bilan juda ko‘p muhaddislar shug‘ullanganlar va bu xildagi hadislar turli-tuman asarlardan o‘rin olgan. Lekin Imom Termiziy asarining afzalligi shundaki, u hadislarni tizimli ravishda to‘plab, muayyan tartibga solgan va yaxlit bir kitob holiga keltirgan. Payg‘ambarimiz Muhammad (a.s.)ning hayotiga doir muhim manba sifatida «ash-Shamoil an-nabaviya» azaldan islomshunos olimlar, tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortib keladi. Arab tilida bitilgan ushbu asarga bir qancha sharhlar ham yozilgan. Ushbu asarning tili ravon, uslubi g‘oyatda oddiyligini ham qayd qilib o‘tish o‘rinlidir. Asarning ko‘plab tillarga tarjima qilinishi ham (jumladan o‘zbek tiliga) unga bo‘lgan qiziqishning kattaligidan dalolat beradi. 

«Ash-Shamoil an-nabaviya»ning birinchi qismida keltirilgan hadisi shariflar Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ning surat (tashqi qiyofa)lariga, ikkinchi qismida keltirilgan hadisi shariflar esa ichki dunyolari-yu axloqiy fazilatlarini bayon qilishga bag‘ishlangan. «Ash-Shamoil an-nabaviya»ning XVI asrga oid bir qimmatli qo‘lyozmasi O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanmoqda. 1980- yilda Toshkentdagi musulmonlar diniy idorasi buyurtmasi bilan «ash-Shamoil an-nabaviya»ning ushbu qo‘lyozmasi ofset tariqasida nashr etilgan bo‘lib, unga qisqacha so‘zboshi O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi hay’atining sobiq raisi, marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari tomonidan yozilgan. 

«Ash-Shamoil an-nabaviya» so‘nggi yillarda ham Toshkentda bir necha bor nashr etildi. Bundan tashqari allomaning 1200 yillik yubileyi munosabati bilan gazeta va jurnallarda asar va uning muallifi haqida ko‘plab maqolalar chop etildi. 

Mavridi kelganda aytish joizki, buyuk vatandoshimiz Abu Iso Muhammad Termiziy bizga boy va katta ilmiy meros qoldirgan. Afsuski, hozircha bu qimmatbaho meros respublikamizda yetarlicha o‘rganilgani yo‘q. Keng jamoatchilik ham uning hayoti va ijodi haqida to‘liq ma’lumotga ega, deya olmaymiz. 2010-yilda «Sunani Termiziy»ning birinchi jildi arabiy manbaga tayangan holda zarur sharh va izohlar bilan to‘ldirilib, o‘zbek tilida qayta nashr etilganini bu boradagi e’tiborga molik ishlardan biri amalga oshirildi, deyish mumkin. 

Ayni vaqtda katta mamnuniyat bilan ta’kidlash joizki, buyuk muhaddisning Surxondaryo viloyati Sherobod tumani hududida joylashgan maqbarasi mustaqilligimiz sharofati bilan batamom qayta qurilib, allomaning yuksak maqomiga munosib zamonaviy, go‘zal va muhtasham yodgorlik majmuasi barpo etildi.

                                                 Tarix fanlari doktori, professor Ubaydulla Uvatov