DINIY BAG’RIKENGLIK EZGU MAQSADLAR IN’IKOSI

Ma’lumki, zamonaviy insonning tafakkur tarzi va e’tiqodi u tarbiyalangan  oilaviy an’analar asosida shakllanadi. Vaqt o'tishi bilan bunga tashqi omillar qo'shiladi: o'qish, ish, ijtimoiy faoliyat va boshqalar. Hayot davomida har qanday inson hayotning turli sohalarini qamrab oladigan u yoki bu diniy urf-odat va an'analarga duch keladi. Shunday qilib, u oilaviy muhitdanoq diniy qadriyatlarga qo'shila boshlaydi. Bunday qadriyatlarga va qat'iy e'tiqodga ega bo'lgan har bir kishi o'zini u yoki bu darajada dindor, deb bilishi mumkin.

Hozirda dinni zamonaviy jamiyat dunyoqarashini shakllantiruvchi manbalardan biri sifatida tilga olar ekanmiz, uni xalqning ma’naviy, madaniy va axloqiy merosining bir qismi sifatida ko‘rar ekanmiz, haqiqatdan ham dinning jamiyatda va har bir inson hayotida yuksak axloq va ma’naviyatning namoyon bo‘lishi o‘laroq muhim o‘rin tutishini anglay boshlaymiz.

Sir emaski, bizning davrimizda “ommaviy madaniyat” yoki “olomon madaniyat” deb ataladigan hodisa butun dunyo bo'ylab juda ko'p sonli yoshlarni o'ziga jalb qila boshladi. Dinning axloqiy tamoyillari insonga bunday hodisalarni norma sifatida qabul qilishga imkon bermaydi. Dinnig tasalli beruvchi xususiyati – insonning psixologik barqarorligini saqlaydi, o'z joniga qasd qilish tendentsiyalarining oldini oladi, psixikani globallashuvning barcha turdagi inqirozlari va ijtimoiy kataklizmlari tufayli yuzaga keladigan muqarrar tangliklar bilan bog'liq bo'lgan tushkunlikdan himoya qiladi hamda odamlarni umumiy manfaatlar uchun birlashtiradi, umumiy qadriyatlar va jamiyat uyg'unligi ruhida tarbiyalaydi. Bunday misollarni o‘nlab keltirish mumkin.

Ishonch bilan aytish mumkinki, Yangi O‘zbekistonda din jamiyatni axloqiy-axloqiy tarbiyalash va umuminsoniy qadriyatlarni, odamlar o‘rtasida tinchlik va totuvlikni mustahkamlash vazifasini bajara boshladi. Nafaqat islom sivilizatsiyasining rivojiga, balki butun jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimizning boy ma’naviy-axloqiy merosini chuqur anglash va o‘rganishning o‘ziga xos davri boshlandi. Ta’kidlash joizki, xalqimizda dinga, uning qadriyatlariga bevosita hurmat bilan bog‘liq ko‘p asrlik an’analar mavjud. Boshqa diniy konfessiya vakillariga nisbatan bag‘rikenglik va hurmat-ehtirom azaldan xalqimizning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib kelgan.

Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev Birlashgan Millatlar Tashkilotining 72-sessiyasida: “Biz muqaddas dinimizni azaliy qadriyatlarimiz mujassami ifodasi sifatida behad qadrlaymiz. Biz muqaddas dinimizni zo‘ravonlik va qon to‘kish bilan bir qatorga qo‘yadiganlarni qat'iy qoralaymiz va ular bilan hech qachon murosa qila olmaymiz. Islom dini bizni ezgulik va tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni asrab-avaylashga da'vat etadi”, deya ta'kidlagan edilar. Mazkur takliflardan kelib chiqib BMT Xavfsizlik Kengashi 2017 yil 21 dekabr' kuni “Ma'rifat va diniy bag‘rikenglik” rezolyusiyasini qabul qildi. Ushbu hujjatga ko‘ra, terrorizm, zo‘ravon ekstremizm hech bir din, millat va sivilizasiya bilan aloqador emas va bog‘liq holda talqin qilinmasligi kerak.

Bugun yurtimizda bir vaqtning o‘zida 16ta diniy konfessiya faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida har qanday diniy e’tiqodga e’tiqod qilishlari uchun ham, e’tiqod qilmaydiganlar uchun ham teng sharoitlar belgilangan hamda e’tiqod masalalarida majburlashning har qanday ko‘rinishi taqiqlanadi. 

Vijdon erkinligi huquqi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahririda o‘zining huquqiy tasdig‘ini topdi. Mazkur qonun vijdon va diniy e’tiqod erkinligini amalga oshirish, shuningdek, davlatning diniy tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorligi tartibini va boshqa bir qator muhim masalalarni belgilaydi. Alohida qayd etib o‘tish lozimki, qonunning yangi tahriri xalqaro ekspertlarning nigohida amalga oshirildi va xalqaro huquq me’yorlaiga to‘la muvofiq tarzda ishlab chiqildi. 

Vijdon erkinligi jamiyatning tom madaniy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, diniy asosda “do‘st” va “begona”, “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri”ga bo‘linishni butunlay rad etadi. Vijdon erkinligi darajasi diniy e'tiqod erkinligini amalga oshirish darajasiga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib ravishda davlatning dunyoviylik darajasini ham belgilaydi. Ya’ni vijdon erkinligini e’lon qilgan har qanday dunyoviy davlatda barcha dinlarga teng imkoniyatlar yaratiladi.

Dinshunos olim Myunxen universiteti professori Roland Peach “Imonli dindor insonning dinga munosabati doimo jiddiy va samimiy bo'lib, u muqaddas tushuncalarga daxldorlik ishtiyoqi, muhabbat va itoatkorlik, fidoyilikka intilishni boshdan kechiradi. Bu his-tuyg'ular odamning qaysi dinga e'tiqod qilishiga bog'liq emas”, deydi. Ya'ni, dindorlarning diniy tushunchalari va his-tuyg'ularining samimiyligiga shubha qilmaslik kerak, boz ustiga, ularning e'tiqodlarini haqorat qilishga yo'l qo'ymaslik kerak.

Bag’rikenglik muammosi boshqa konfessiyalar yoki yo'nalishlar vakillari tomonidan ma'lum bir konfessiya tarafdorlariga nisbatan hurmatsiz munosabat boshlanganda dolzarb bo'lib qoladi. Bu esa nafaqat muqaddas dinimiz tamoyillariga, balki oddiy insoniylikka ham ziddir. Qur’oni karimda bu haqda ochiq-oydin marhamat qilinadi: “Ular (ya’ni mushriklar) Allohni qo‘yib, iltijo qilayotgan butlarni haqoratlamanglar, aks holda ular adovat va johillik tufayli Allohni haqorat qiladilar” (An’om surasi:108). Shunday qilib, Qur'oni karim hatto mushriklar bir vaqtlar sig'inib yurgan butlarni ham haqorat qilishni taqiqlaydi, toki ular o'z navbatida Alloh nomini haqoratlamasinlar, zotan bu diniy nizolarga sabab bo'ladigan omilga aylanar edi. Mushriklar o'sha paytda musulmonlar bilan adovatda bo'lganliklarini hisobga olib, islom dini o'z vaqtida murosa va diniy asosda to'qnashuvlarga yo'l qo'ymaslik uchun diniy tuyg'ularni qoralashni va boshqa bir e'tiqodga sig'inuvchilarni haqorat qilishni man qilgan.

Hozirda muqaddas dinimiz nomidan o‘zlarining turli g‘arazli maqsadlarini amalga oshirmoqchi bo‘layotganlarning asosiy mo‘ljali yurtlarlarda parokandalik, xalqlar va millatlar o‘rtasida nizo chiqarish, tinchlik va osoyishtalikka rahna solish va shunga o‘xshash ko‘plab salbiy oqibatlarga olib keluvchi harakatlardir. Bu orqali ular turli tabiiy boyliklar zaxiralariga ega davlatlarni qaram qilib olishni niyat qilishgani hech kimga sir emas. Hayotning o‘zi buni yaqqol ko‘rsatib turibdi. Shuning uchun muqaddas dinimizning pokiza nomini pok holda saqlash, uning tinchlikparvar va ma'rifatparvar mohiyatini ochib berish har bir musulmonning muqaddas burchi ekanini unutmasligimiz lozim.

Dinlararo totuvlik turli din vakillariga umumiy ravnaq va farovonlik yo'lida birlashish imkonini beradi. Bu holat axloqiy tarbiyada ham bir qator afzalliklarga ega va jamiyatning ma'naviy holatiga ijobiy ta'sir ko'rsatib,  keng ommaning o'z-o'zini anglashini oshirishga qaratilgan faol tarbiyaviy jarayonni rivojlantiradi.

Yuqoridagilardan xulosa qilish qiyin emaski, din zamonaviy jamiyatda ma’naviyatning shakllanishida katta rol o‘ynaydi. Yuksak axloq va ma’naviyatli jamiyat insoniyatni botiniy o‘zligini takomillashtirish va borliq kamolotiga, ilmiy taraqqiyot sari yetaklaydi. Shuning uchun ham har bir sivilizatsiyalashgan davlatda bo‘lgani kabi ochiq fuqarolik jamiyati va huquqiy demokratik davlat barpo etish yo‘lidan borayotgan respublikamizda ham dinlararo totuvlikni ta’minlashning ishonchli mexanizmi bo‘lib xizmat qilayotgan e’tiqod erkinligini himoya qilishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi.
 

Zafar Faxriddinov
Imom Moturidiy ilmiy-tadqiqot markazi bo'lim boshlig'i